W dniu 14 sierpnia 2024 r. Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej podpisał uchwaloną, przez Parlament ustawę „o zmianie niektórych ustaw w celu usprawnienia działań Sił Zbrojnych Rzeczpospolitej Polskiej, Policji oraz Straży Granicznej na wypadek zagrożenia Państwa”.

Ustawa wprowadziła Nowe Zasady Użycia Broni, między innymi przez Siły Zbrojne. 

Zmiany w zasadach użycia broni są wynikiem narastających napięć w regionie Europy wschodniej, które powstają na granicy Polski z Republiką Białorusi. Są również reakcją na wydarzenia, jakimi było zatrzymanie żołnierzy pomagających Straży Granicznej na granicy z Białorusią, a także śmierć jednego z polskich żołnierzy, pełniącego tam służbę.  

Mają one na celu dostosowanie polskiego wojska do współczesnych wyzwań, poprawę jego gotowości operacyjnej oraz zwiększenie efektywności działań obronnych.

W związku z tym w ustawie z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny (Dz. U. z 2024 r., poz. 248 i 834) wprowadzono termin Operacji Wojskowej Prowadzonej na Terytorium Rzeczpospolitej Polskiej W Czasie Pokoju, przez co należy rozumieć czynności podejmowane, jeżeli okoliczności wymagają natychmiastowego działania, w szczególności w sytuacjach zagrożenia granicy państwa, obiektów infrastruktury krytycznej, bezpieczeństwa ludzi lub mienia w znacznych rozmiarach, w tym w przypadku gdy siły i środki służb podległych ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych lub przez niego nadzorowanych mogą okazać się nieadekwatne ze względu na charakter zagrożenia.

Reakcja na powyższe zagrożenia może następować poprzez:

1. Zorganizowane działanie Sił Zbrojnych prowadzone w celu zapewnienia bezpieczeństwa zewnętrznego państwa, niebędące szkoleniem lub ćwiczeniem;
2. Działanie wojsk obcych w ramach wzmocnienia wojskowego Sił Zbrojnych Rzeczpospolitej Polskiej lub wojsk Państw – Stron Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO)

W ramach operacji wojskowych, prowadzonych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w czasie pokoju, żołnierze mają prawo stosowania środków przymusu bezpośredniego, użycia broni i innego uzbrojenia. Stosowanie tych środków musi się odbywać z uwzględnieniem warunków wynikających z zasad określonych w wiążących Rzeczpospolitą Polską ratyfikowanych umowach międzynarodowych oraz międzynarodowym prawie zwyczajowym.

Stosowanie środków przymusu bezpośredniego, użycie broni i innego uzbrojenia może nastąpić:             

1)   w celu odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu na życie, zdrowie lub wolność́ żołnierza lub innej osoby albo w celu przeciwdziałania czynnościom zmierzającym bezpośrednio do takiego zamachu; 

 2)  przeciwko osobie niepodporządkowującej się wezwaniu do natychmiastowego porzucenia broni, materiału wybuchowego lub innego niebezpiecznego przedmiotu, którego użycie może zagrozić życiu, zdrowiu lub wolności żołnierza lub innej osoby; 

3)  przeciwko osobie, która usiłuje bezprawnie odebrać́ broń żołnierzowi lub innej osobie uprawnionej do posiadania broni; 

4)  w celu odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu na jednostki wojskowe, okręty wojenne, obiekty i urządzenia wojskowe oraz systemy uzbrojenia; 

5)  w celu ujęcia lub udaremnienia ucieczki osoby, wobec której stosowanie środków przymusu bezpośredniego lub użycie broni i innego uzbrojenia było dopuszczalne w przypadkach określonych w pkt 1–4, lub w bezpośrednim pościgu za tą osobą; 

6)  w celu: 

a)  przeciwdziałania zamachowi na nienaruszalność granicy państwowej – w przypadku stosowania środków przymusu bezpośredniego, 

b)  odparcia bezpośredniego, bezprawnego zamachu na nienaruszalność granicy państwowej przez osobę, która wymusza przekroczenie granicy państwowej przy użyciu pojazdu, broni palnej lub innego niebezpiecznego przedmiotu albo działa w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu, zdrowiu lub wolności żołnierza lub innej osoby lub wspólnie z inną osobą, która posługuje się taką bronią, przedmiotem lub sposobem – w przypadku użycia broni lub innego uzbrojenia;

7) w celu zniszczenia lub unieruchomienia bezzałogowego statku powietrznego lub pływającego lub przejęcia kontroli nad takim statkiem, który zagraża lub może zagrozić:

a)  życiu lub zdrowiu żołnierzy lub innych osób, 

b)  chronionym obiektom, urządzeniom lub obszarom, 

c)  bezpieczeństwu statku powietrznego lub życiu lub zdrowiu załogi lub pasażerów znajdujących się na jego pokładzie, 

d)  bezpieczeństwu statku lub okrętu wojennego lub życiu lub zdrowiu załogi lub pasażerów znajdujących się na jego pokładzie. 

W działaniach oddziałów i pododdziałów Sił Zbrojnych, w tym okrętów wojennych Marynarki Wojennej i wojskowych statków powietrznych, stosowanie środków przymusu bezpośredniego, użycie broni i innego uzbrojenia może nastąpić tylko na uprzedni rozkaz dowódcy jako szczególny i ostateczny środek.

Żołnierze mogą ujmować osoby, wobec których zastosowano środki przymusu bezpośredniego, użyto broni lub innego uzbrojenia w okolicznościach, gdy dopuściły się one bezpośredniego zamachu na życie, zdrowie, wolność, broń żołnierza, jednostkę wojskową lub okręty wojenne, obiekty i systemy uzbrojenia, a także osoby niepodporządkowujące się wezwaniu do porzucenia broni lub materiałów wybuchowych.

Osoby ujęte przez żołnierzy niezwłocznie przekazuje się Żandarmerii Wojskowej, Policji lub Straży Granicznej.

Jakie są środki przymusu bezpośredniego, które mogą stosować Żołnierze?

1)  siła fizyczna w postaci technik: 

a) transportowych, 

b) obrony, 

c) ataku, 

d) obezwładnienia; 

2)  kajdanki lub inne środki służące do unieruchomienia kończyn; 

3)  siatkę obezwładniającą i inne podobne środki służące do obezwładniania; 

4)  wodne środki obezwładniające; 

5)  pies służbowy; 

6)  koń służbowy; 

7)  pociski niepenetracyjne; 

8)  chemiczne środki obezwładniające w postaci: 

a)  ręcznych miotaczy substancji obezwładniających, 

b)  plecakowych miotaczy substancji obezwładniających, 

c)  granatów łzawiących, 

d)  innych urządzeń przeznaczonych do miotania środków obezwładniających; 

9)  przedmioty przeznaczone do obezwładniania osób za pomocą energii elektrycznej; 

10)  kolczatkę drogową i inne środki służące do zatrzymywania oraz unieruchamiania pojazdów mechanicznych; 

11)  pojazdy służbowe; 

12)  środki przeznaczone do pokonywania zamknięć budowlanych i innych przeszkód, w tym materiały wybuchowe; 

13)  środki pirotechniczne i inne urządzenia o właściwościach ogłuszających lub olśniewających; 

14)  środki i urządzenia przeznaczone do zniszczenia lub unieruchomienia bezzałogowego statku powietrznego lub pływającego albo przejęcia nad nim kontroli; 

15)  urządzenia przeznaczone do obezwładniania za pomocą dźwięku dalekiego zasięgu. 

Do stosowania środków przymusu bezpośredniego oraz sposobu dokumentowania ich zastosowania oraz sposobu dokumentowania użycia broni i innego uzbrojenia w zakresie nieuregulowanym w ustawie stosuje się odpowiednio przepisy ustawy z dnia 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej (Dz. U. z 2024 r. poz. 383 i ...).

Urządzenia przeznaczone do obezwładniania za pomocą dźwięku dalekiego zasięgu można stosować wobec osób poedejmujących bezpośredni zamach na życie, zdrowie, wolność, broń żołnierza, jednostkę wojskową lub okręty wojenne, obiekty i systemy uzbrojenia, również wobec osoby niepodporządkowującej się wezwaniu do porzucenia broni, materiałów wybuchowych oraz celem przeciwdziałania zamachowi na nienaruszalność granicy państwowej.

Urządzenia przeznaczone do obezwładniania za pomocą dźwięku dalekiego zasięgu można stosować w celu krótkotrwałego obezwładnienia osoby lub zwierzęcia.

Używanie broni.

Broni lub innego uzbrojenia używa się w przypadku, gdy zastosowanie środków przymusu bezpośredniego nie jest możliwe ze względu na okoliczności zdarzenia albo zamierzonego celu nie można osiągnąć przy zastosowaniu tych środków.

Od użycia broni lub innego uzbrojenia odstępuje się, gdy cel ich użycia został osiągnięty.

Podejmując decyzję o użyciu broni lub innego uzbrojenia, należy postępować ze szczególną rozwagą i traktować ich użycie jako środek ostateczny.

Użycie broni lub innego uzbrojenia następuje w sposób proporcjonalny do zagrożenia, wyrządzający możliwie najmniejszą szkodę i nienarażający innych osób, a w szczególności osób postronnych, na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia i z natężeniem proporcjonalnym do tego zagrożenia.

Działania jakie należy podjąć zanim użyje się broni:

1)  okrzyk: „Siły Zbrojne!”; 

2)  wezwanie do zachowania zgodnego z prawem, przede wszystkim do: 

a)  natychmiastowego porzucenia broni, materiału wybuchowego lub innego niebezpiecznego przedmiotu, którego użycie może zagrozić życiu, zdrowiu lub wolności żołnierza lub innej osoby,       

b)  zaniechania ucieczki, 

c)  odstąpienia od użycia przemocy; 

3)  w przypadku niepodporządkowania się wezwaniom, okrzyk: „Stój, bo strzelam!”, jeżeli wezwanie będzie nieskuteczne wówczas strzał ostrzegawczy w bezpiecznym kierunku.

Czy można odstąpić od w/w procedury (okrzyki, strzały ostrzegawcze) lub jej poszczególnych elementów, w szczególności od oddania strzału ostrzegawczego?

Można, jeżeli ich zrealizowanie groziłoby bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia lub zdrowia żołnierza lub innej osoby.

Pomimo przyznania szerokich uprawnień Żołnierzom, a w niektórych, wyjątkowych sytuacjach umożliwienia odstąpienia od przewidzianych procedur, Ustawa nakazuje używanie poszczególnych środków przymusu, adekwatnie do zaistniałego zagrożenia. Stąd bardzo ważny jest odpowiedni ich dobór, podczas interwencji, gdyż w przeciwnym wypadku może to rodzić odpowiedzialność dyscyplinarną, czy nawet karną. 

W sytuacjach zagrożenia odpowiedzialnością karną Ustawa przewiduje pomoc żołnierzom. Wniosek o pomoc powinien zostać złożony do sądu w terminie 7 dni od daty doręczenia odpisu aktu oskarżenia. Wniosek ten powinien być odpowiedni uzasadniony, poprzez wykazanie, że oskarżony nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.

Nowa Ustawa wprowadziła również realną pomoc dla Żołnierzy zawodowych – przeciwko, którym wszczęto postępowanie karne o przestępstwo popełnione w następstwie zastosowania 1. środków przymusu bezpośredniego lub 2. użycia broni lub 3. innego uzbrojenia albo 4.  użycia lub wykorzystania środków przymusu bezpośredniego lub 5. broni palnej w związku z wykonywaniem czynności lub zadań służbowych, który nie korzysta z obrońcy z urzędu, w postaci przynania pomocy w zakresie sfinansowania pomocy prawnej jeszcze przed zakończeniem tego postępowania. 

Pomoc w zakresie sfinansowania pomocy prawnej przyznaje się w wysokości określonej w umowie o udzielenie pomocy prawnej, nie wyższej jednak od 20-krotności stawek za czynności określone w przepisach wydanych na podstawie art. 16 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze oraz art. 225 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych. Poniesione koszty pomocy prawnej nie podlegają zwrotowi przez żołnierza zawodowego niezależnie od wyniku postępowania karnego.” (To są kwoty ok. 12000 zł. za postępowania przygotowawcze, do 16800 zł. za postępowanie przed sądem rejonowym).

Sposób uzyskiwania tej pomocy prawnej nie został jeszcze określony – tj. dokumentowania wydatków. Natomiast zwrot kosztów ma być zapewniony w sposób szybki. Przepisy też przewidują możliwość uzyskania zwrotu kosztów postępowania karnego, zanim jeszcze przed jego zakończeniem.

Możliwość sfinansowania pomocy prawnej wydaje się być o wiele korzystniejszym rozwiązaniem, niż uzyskanie pomocy prawnej z urzędu. W szczególności dlatego, że osoba potrzebująca tej pomocy, może samodzielnie decydować komu powierzyć obronę. W przypadku pomocy z urzędu to sąd wyznacza obrońcę z listy osób sprawujących obronę z urzędu.

Kolejną istotną nowością jest wprowadzenie nowych kontratypów – czyli okoliczności wyłączających bezprawność czynów. Co oznacza, że w przypadku zajścia tych okoliczności – osoba nie popełnia przestępstwa.  

Pierwszy z kontratypów sankcjonuje działania żołnierza, który z naruszeniem zasad zastosuje środki przymusu bezpośredniego lub użyje broni lub innego uzbrojenia w związku z wykonywaniem czynności lub zadań służbowych w sytuacji bezpośredniego i bezprawnego zamachu na nienaruszalność granicy państwowej.

Drugi z kontratypów dotyczy działań żołnierza, który z naruszeniem zasad stosuje środki przymusu bezpośredniego lub używa broni lub innego uzbrojenia w związku z wykonywaniem czynności lub zadań służbowych w czasie operacji wojskowej prowadzonej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w czasie pokoju.

Kolejne kontratypy dotyczą działań, żołnierzy wykonujących czynności lub zadania służbowe na podstawie ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, ustawy z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej lub ustawy z dnia 10 czerwca 2016 r. o działaniach antyterrorystycznych, a także żołnierzy wydających rozkazy do użycia wymienionych środków.

Okoliczności w jakich wyłączona jest bezprawność wymienionych zachowań, są ściśle określone w ustawie i muszą to być działania mające na celu:

1)  odparcie bezpobezpośredniego i bezprawnego zamachu na życie, zdrowie lub wolność żołnierza lub innej osoby lub 

2)  przeciwdziałanie czynnościom zmierzającym bezpośrednio do zamachu na życie, zdrowie lub wolność żołnierza lub innej osoby, lub 

3)  przeciwstawienie się osobie niepodporządkowującej się wezwaniu do natychmiastowego porzucenia broni, materiału wybuchowego lub innego niebezpiecznego przedmiotu, którego użycie może zagrozić życiu, zdrowiu lub wolności tego żołnierza lub innej ooby, lub która usiłuje bezprawnie odebrać broń temu żołnierzowi lub innej osobie uprawnionej do jej posiadania.

Kolejną przesłanką warunkującą wyłączenie bezprawności wymienionych zachowań, jest okoliczność konieczności natychmiastowego działania żołnierza.

 Jak widać pomimo wprowadzenia nowych kontratypów, do spełnienia ich warunków, musi zajść kilka przesłanek, które przy przekroczeniu uprawnień przez żołnierzy będą badane przez sąd. 

Stąd też niezwykle ważne jest, aby nie dochodziło do naruszenia zasad stosowania środków przymusu bezpośredniego lub używania broni lub innego uzbrojenia w związku z wykonywaniem czynności lub zadań służbowych, gdyż w przeciwnym wypadku, wykazanie zajścia okoliczności wyłączających bezprawność, może okazać się problematyczne, czy też wręcz niemożliwe. 

Ciekawostką jest, że nowe prawo ograniczyło możliwość zatrzymywania żołnierzy przez Żandarmerię Wojskową w czasie wykonywania przez nich czynności lub zadań́ służbowych. Art. 23 ustawy o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych, będzie stanowił, że: Zatrzymanie żołnierza w czasie wykonywania przez niego czynności lub zadań służbowych może być stosowane jako środek ostateczny, o ile nie zachodzi konieczność zatrzymania żołnierza na gorącym uczynku.

Pomimo ograniczenia uprawnień żołnierzy Żandarmerii Wojskowej, zatrzymanie takie będzie możliwe już po zakończeniu wykonywania czynności służbowych przez żołnierza, który będzie podejrzewany o popełnienie przestępstwa.

Ustawa w całości zacznie obowiązywać od dnia 31 sierpnia 2024 r.