Tymczasowe aresztowanie to najdalej idący środek zapobiegawczy w polskim systemie prawnym. W praktyce oznacza on pozbawienie wolności osoby podejrzanej lub oskarżonej jeszcze przed wydaniem wyroku. Choć areszt tymczasowy może budzić kontrowersje, to jego stosowanie jest ściśle regulowane przepisami prawa. W tym artykule omówimy, czym jest areszt tymczasowy, kiedy i na jakiej podstawie może być zastosowany, jakie są jego przesłanki i jakie prawa przysługują osobie tymczasowo aresztowanej.
Zgodnie z Kodeksem karnym wykonawczym, osoby przebywające w areszcie tymczasowym muszą zostać niezwłocznie poinformowane o swoich prawach i obowiązkach. Artykuł 214 KKW stanowi, że tymczasowo aresztowany ma co najmniej takie same uprawnienia jak skazany odbywający karę pozbawienia wolności w systemie zwykłym, z ograniczeniami jedynie w zakresie niezbędnym do zapewnienia bezpieczeństwa i prawidłowego toku postępowania.
Jednym z podstawowych uprawnień jest możliwość powiadomienia bliskiej osoby, instytucji, organizacji, a także obrońcy o miejscu pobytu. W przypadku cudzoziemca możliwe jest również zawiadomienie odpowiedniego konsulatu. Aresztowany ma prawo nosić własne ubrania i korzystać z rzeczy dostarczonych z zewnątrz, takich jak jedzenie czy środki higieniczne – za zgodą odpowiednich organów.
Osoba aresztowana może ubiegać się o co najmniej jedno widzenie w miesiącu z osobą najbliższą. Sąd lub prokurator mogą jednak odmówić zgody, jeśli istnieje ryzyko, że kontakt posłuży do utrudniania postępowania lub popełnienia przestępstwa.
Tymczasowo aresztowani nie mogą posiadać telefonów, urządzeń rejestrujących, komputerów ani innych środków komunikacji – są one deponowane, aby nie zakłócić przebiegu postępowania.
Osoba aresztowana ma prawo do:
Prokurator może odmówić widzeń, jeśli zagrażają one dobru postępowania. Decyzję można zaskarżyć do sądu.
Nasze usługi z zakresu prawa karnego:
Podstawy prawne
Tymczasowe aresztowanie to poważna ingerencja w wolność jednostki, dlatego jego stosowanie musi być ściśle uzasadnione i zgodne z przepisami prawa. Mimo że stanowi on skuteczny sposób zabezpieczenia postępowania, to każdorazowo sąd powinien rozważyć, czy nie istnieje mniej dolegliwa alternatywa. Znajomość swoich praw w tej sytuacji ma ogromne znaczenie – zarówno dla oskarżonego, jak i jego bliskich.
Rola kodeksu postępowania karnego i kodeksu karnego wykonawczego
Instytucję aresztu tymczasowego reguluje przede wszystkim Kodeks postępowania karnego (k.p.k.), w szczególności w art. 249–264. Przepisy te określają zarówno warunki jego stosowania, jak i prawa osoby tymczasowo pozbawionej wolności. Kodeks karny wykonawczy (k.k.w.) reguluje natomiast sposób wykonywania tego środka.
Kluczowe przepisy: art. 249–250, 258–259, 263–264 kpk
Najważniejsze regulacje dotyczące aresztu tymczasowego to:
Areszt tymczasowy to środek ostateczny, który stosuje się tylko wtedy, gdy łagodniejsze rozwiązania – jak dozór policyjny czy poręczenie majątkowe – są niewystarczające. Zasady jego stosowania określa Kodeks postępowania karnego oraz Kodeks karny wykonawczy.
Zgodnie z art. 258 §1 k.p.k., areszt tymczasowy może być zastosowany, gdy:
Dodatkową podstawą do zastosowania aresztu może być grożąca oskarżonemu surowa kara – jeśli zarzuca mu się przestępstwo, za które grozi co najmniej 8 lat pozbawienia wolności. Areszt może być również zastosowany, gdy sąd pierwszej instancji wydał wyrok skazujący na minimum 3 lata więzienia.
Celem aresztu tymczasowego jest zabezpieczenie prawidłowego przebiegu postępowania karnego i niedopuszczenie do jego zakłócenia.
W art. 259 k.p.k. ustawodawca wprowadza wyjątki – areszt tymczasowy nie może być stosowany, jeżeli:
Zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania karnego, decyzję o tymczasowym areszcie podejmuje wyłącznie sąd. Na etapie postępowania przygotowawczego o zastosowanie środka występuje prokurator, a postanowienie wydaje sąd rejonowy właściwy dla miejsca prowadzenia sprawy – lub w pilnych przypadkach inny sąd rejonowy. Zatrzymany musi zostać doprowadzony do sądu w ciągu 48 godzin, a sąd ma 24 godziny na wydanie postanowienia. Jeśli decyzja o areszcie nie zapadnie w tym czasie – osoba zostaje zwolniona.
Po wniesieniu aktu oskarżenia decyzję o areszcie podejmuje już sąd, przed którym toczy się postępowanie. Areszt tymczasowy może zostać zastosowany wyłącznie wobec osoby mającej status podejrzanego (na etapie śledztwa) lub oskarżonego (w postępowaniu sądowym). Każdy z nich ma prawo do obrony i może korzystać z pomocy adwokata.
Areszt może być stosowany zarówno w toku śledztwa, jak i postępowania sądowego – do czasu uprawomocnienia się wyroku.
Prokurator, wnosząc o zastosowanie aresztu, musi szczegółowo uzasadnić swój wniosek. W szczególności powinien wykazać, że istnieją mocne dowody świadczące o wysokim prawdopodobieństwie popełnienia przestępstwa przez podejrzanego.
Wniosek powinien również zawierać konkretne okoliczności, które uzasadniają obawy, że oskarżony mógłby np. utrudniać postępowanie, uciec, ukrywać się lub popełnić nowe, poważne przestępstwo. Prokurator musi także wyjaśnić, dlaczego inne, łagodniejsze środki zapobiegawcze (takie jak dozór policji czy poręczenie majątkowe) nie będą wystarczające.
Dodatkowo do wniosku może być dołączone np. zeznanie świadka, który czuje się zagrożony i wskazuje na realne niebezpieczeństwo dla siebie lub swoich bliskich.
Po wpłynięciu wniosku sąd ma 24 godziny na jego rozpatrzenie. W tym czasie musi również przesłuchać osobę, wobec której prokurator żąda aresztu. Jeśli w ciągu 24 godzin nie zostanie ogłoszone postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania – podejrzany musi zostać natychmiast zwolniony.
Jeśli sąd podejmie decyzję o areszcie, w postanowieniu musi wskazać dokładny czas trwania tego środka zapobiegawczego, jego uzasadnienie oraz przyczyny, dla których nie zastosowano innych, mniej dotkliwych środków. Postanowienie to doręcza się oskarżonemu, który ma prawo się od niego odwołać.
Postanowienie sądu musi zawierać:
Okres tymczasowego aresztowania liczony jest od momentu zatrzymania i zawsze ustalany przez sąd. Na etapie postępowania przygotowawczego areszt nie może trwać dłużej niż 3 miesiące.
Jeśli jednak sprawa jest szczególnie złożona i nie udało się jej zakończyć w tym czasie, sąd – na wniosek prokuratora – może przedłużyć ten środek, maksymalnie do 12 miesięcy. Dalsze przedłużenie może nastąpić tylko za zgodą sądu apelacyjnego właściwego dla danego postępowania.
Zgodnie z art. 263 Kodeksu postępowania karnego, łączny czas tymczasowego aresztowania do momentu ogłoszenia wyroku przez sąd pierwszej instancji nie może przekroczyć 2 lat. Podsumowując, w postępowaniu przygotowawczym może on trwać maksymalnie:
Każde przedłużenie wymaga osobnego postanowienia i musi być szczegółowo uzasadnione. Sąd kontroluje zasadność dalszego stosowania środka.
Od postanowienia o areszcie można wnieść zażalenie do sądu wyższej instancji w terminie 7 dni. Rozpoznanie odbywa się na posiedzeniu bez udziału stron. Jedynym środkiem odwoławczym, który pozwala zakwestionować decyzję sądu pierwszej instancji o zastosowaniu tymczasowego aresztowania, jest zażalenie. Należy je skierować do właściwego sądu okręgowego, za pośrednictwem sądu, który wydał zaskarżone postanowienie.
Termin na wniesienie zażalenia wynosi 7 dni – licząc od dnia ogłoszenia decyzji, jeśli strona była przy tym obecna. W przypadku nieobecności termin biegnie od dnia doręczenia postanowienia.
Sąd okręgowy powinien rozpoznać zażalenie w terminie do 7 dni od momentu otrzymania go wraz z aktami sprawy. Warto podkreślić, że złożenie zażalenia jest wolne od opłat. Z prawa tego mogą skorzystać zarówno podejrzany czy oskarżony, jego obrońca, jak i prokurator.
Obrońca może składać wnioski dowodowe, przedstawiać argumenty i reprezentować podejrzanego w toku całego postępowania.
Zamiast aresztu mogą być stosowane inne środki zapobiegawcze:
Środki nieizolacyjne stosuje się, jeśli wystarczą do zabezpieczenia postępowania i nie zachodzi wysokie ryzyko matactwa lub ucieczki.
Osoba, która popełniła czyn zabroniony po ukończeniu 13. roku życia, lecz przed ukończeniem 17 lat, zazwyczaj nie odpowiada na zasadach przewidzianych dla dorosłych. W takich przypadkach stosuje się przepisy Ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich. Zamiast tymczasowego aresztowania, wobec nieletniego można zastosować środek tymczasowy w postaci umieszczenia w schronisku dla nieletnich.
Istnieją jednak wyjątki. W sytuacjach szczególnych – zwłaszcza przy poważnych przestępstwach, takich jak zabójstwo, rozbój czy gwałt – możliwe jest pociągnięcie nieletniego do odpowiedzialności karnej na zasadach ogólnych. Dotyczy to osób, które w chwili czynu ukończyły co najmniej 15 lat. Decyzja taka zależy m.in. od okoliczności sprawy, poziomu dojrzałości sprawcy oraz jego cech osobistych. Ważne jest także, czy wcześniej stosowane środki wychowawcze lub poprawcze nie przyniosły oczekiwanych rezultatów.
W przypadku zarzutu zabójstwa, przepisy dopuszczają dodatkowo możliwość obniżenia dolnej granicy wieku odpowiedzialności karnej do 14 lat.
Artykuły powiązane:
Ile trwa uchylenie dozoru elektronicznego? Wszystko, co warto wiedzieć
Czy kasacja wstrzymuje wykonanie wyroku? Wyjaśniamy kwestie prawne
Zanim przejdziemy do rzeczy, musimy nieco bliżej poznać zakres wsparcia, którego potrzebujesz. Z myślą o tym, stworzyliśmy format Bezpłatnej Konsultacji, podczas której zapoznamy się ze sprawą, ocenimy realne możliwości i zaproponujemy kilka wariantów najbardziej optymalnych rozwiązań. Jak przebiega konsultacja?